Obgryzanie paznokci (onychofagia), wyrywanie skórek czy końcówek włosów to nie tylko nawyki – to często nieświadome sposoby radzenia sobie ze stresem, przewlekłym napięciem, niepokojem czy lękiem. Takie zachowania określane są jako behawioralne strategie regulacji emocji, które mogą przynosić chwilową ulgę, ale z czasem stają się utrwalonymi reakcjami na emocjonalne przeciążenie.
Z psychologicznego punktu widzenia, czynności takie jak obgryzanie paznokci mogą aktywować układ przywspółczulny, który odpowiada za wyciszenie organizmu po pobudzeniu. Ruchy jamy ustnej (jak żucie, ssanie, obgryzanie) mogą działać uspokajająco, ponieważ przypominają wczesne doświadczenia związane z karmieniem i bezpieczeństwem. W ten sposób organizm próbuje samodzielnie się „ukoić” w sytuacjach stresowych. Niektórzy badacze wskazują również, że powtarzalne czynności manualne (jak skubanie czy obgryzanie) pomagają na chwilę skupić uwagę i odciągnąć myśli od trudnych emocji.
Jak rozumiemy obgryzanie paznokci?
Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób ICD-11 opisuje obgryzanie paznokci jako jedno z tzw. nawykowych zachowań skupionych na ciele. Włączenie tego typu zachowań do klasyfikacji nie oznacza, że są one automatycznie patologiczne – ale pozwala nam lepiej je rozumieć i wskazuje, że mogą mieć różne źródła i funkcje psychologiczne.
W ramach tej klasyfikacji wyróżnia się kilka potencjalnych mechanizmów i kontekstów występowania takich zachowań:
- Reaktywne – związane z napięciem emocjonalnym
Obgryzanie jako sposób redukcji napięcia: w sytuacjach stresowych, podczas nudy, frustracji, niepokoju. Może pojawić się np. tuż przed wystąpieniem publicznym, egzaminem czy konfrontacją. - Celowe i rytualne
Czynność obgryzania pojawia się w określonych momentach dnia, przy określonych czynnościach – może przynosić ulgę, porządkować wewnętrzne napięcie. - Zachowanie z komponentem autoagresji
W niektórych przypadkach może mieć charakter samouszkadzający – np. gdy prowadzi do bólu, ran, krwawienia. Taka forma obgryzania może współwystępować z innymi trudnościami emocjonalnymi i warto wtedy skorzystać ze wsparcia psychoterapeutycznego. - Nieświadome, automatyczne
Osoba często nie zdaje sobie sprawy, że to robi – czynność odbywa się automatycznie, np. podczas czytania, oglądania filmu czy pracy przy komputerze.
Obgryzanie paznokci wśród dzieci
Według badań naukowych, blisko 30% dzieci, 45% nastolatków regularnie obgryza paznokcie. W wieku dorosłym odsetek takich zachowań spada, po 50. roku życia do poziomu kilkunastu procent.
Dane te potwierdzają, że onychofagia to powszechny problem, który często pojawia się już we wczesnym dzieciństwie i może nasilać się w okresie dojrzewania. W niektórych przypadkach zachowanie to ustępuje samoistnie z wiekiem, jednak u wielu młodych osób przekształca się w długotrwały nawyk, który może prowadzić do uszkodzeń paznokci, infekcji, bólu oraz spadku samooceny.
Specjaliści podkreślają, że warto potraktować obgryzanie paznokci nie jako objaw złej woli lub zaniedbania, ale jako sygnał psychicznego napięcia lub utrwalony sposób regulowania emocji. W związku z tym interwencje powinny być delikatne, wspierające i dostosowane do wieku oraz wrażliwości dziecka.
„Leczenie powinno być ukierunkowane na identyfikację i redukcję czynników wywołujących stres. Przypomnienia (np. komentarze ze strony dorosłych) należy stosować wyłącznie za zgodą dziecka. Kluczowe elementy leczenia to pielęgnacja paznokci i skórek, techniki modyfikacji zachowań, pozytywne wzmocnienie i regularne monitorowanie postępów.”
— Winebrake et al., Pediatric Dermatology (2018)
Współwystępowanie z innymi zaburzeniami
Onychofagia nie zawsze występuje samodzielnie. Badania wskazują, że obgryzanie paznokci często współwystępuje z innymi zaburzeniami psychicznymi i neurorozwojowymi, takimi jak:
- Zaburzenia lękowe (np. GAD, fobie społeczne)
- Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (OCD)
- Zaburzenia deficytu uwagi i nadpobudliwości (ADHD)
- Zaburzenia nastroju (depresja)
- Zaburzenia tikowe i Tourette’a
- Inne zaburzenia ze spektrum BFRBs (np. trichotillomania – wyrywanie włosów, dermatillomania – skubanie skóry)
Nie oznacza to, że każde obgryzanie paznokci ma podłoże kliniczne, ale warto być uważnym, zwłaszcza gdy zachowanie nasila się lub towarzyszą mu inne trudności.
Przykładowe metody wsparcia
Obgryzanie paznokci bardzo często nie jest wyłącznie złym nawykiem – to objaw wewnętrznego napięcia, niepokoju lub trudności w regulacji emocji. Z tego względu psychoterapia może odgrywać kluczową rolę w zrozumieniu, co stoi za tym zachowaniem, i wprowadzeniu trwałych zmian.
Niezależnie od wybranego nurtu terapeutycznego (np. psychodynamicznego, humanistyczno-egzystencjalnego), wspólnym celem pracy terapeutycznej jest rozpoznanie przyczyn napięcia emocjonalnego i nauczenie się reagowania na nie w sposób bardziej świadomy i wspierający.
Szczególnie skuteczne w pracy z obgryzaniem paznokci są jednak podejścia, które specjalizują się w zmianie nawyków i wzorców zachowań – czyli przede wszystkim terapia poznawczo-behawioralna (CBT) oraz terapie wywodzące się z niej, jak HRT (terapia odwracania nawyków), DBT (terapia dialektyczno-behawioralna) czy ACT (terapia akceptacji i zaangażowania).
Dzięki pracy terapeutycznej można:
- Zidentyfikować wyzwalacze stresu i napięcia – np. sytuacje, emocje czy środowiska, w których częściej pojawia się potrzeba obgryzania paznokci
- Rozpoznać momenty poprzedzające zachowanie i ich kontekst emocjonalny – zbudować świadomość tzw. łańcucha zachowania, czyli drogi od napięcia do reakcji.
- Zastąpić nawyk innymi, zdrowszymi strategiami regulacji emocji – np. ćwiczeniami oddechowymi, ruchem, kontaktem z drugą osobą, technikami uważności.
- Zwiększyć uważność na swoje ciało i odczucia – co pomaga zauważać napięcie zanim przekształci się w automatyczne działanie.
Których technik możesz spróbować samodzielnie?
Techniki behawioralne:
- Gorzki lakier do paznokci – pomaga uświadomić sobie moment sięgania po nawyk.
- Malowanie paznokci – wzmacnia motywację do ich ochrony, może uświadomić sobie moment obgryzania.
- Zastąpienie zachowania – np. ściskanie antystresowej piłeczki lub manipulowanie sensorycznym gadżetem.
- Stukanie/wybijanie rytmu palcami – również może zredukować napięcie, nie niszcząc przy tym paznokci.
Techniki regulacyjne:
- Dzienniczek nawyków – pozwala zaobserwować wzorce i wyzwalacze.
- Uważność (mindfulness) – np. skanowanie ciała, świadome oddychanie.
- Pozytywne wzmocnienie – świętowanie dni bez obgryzania.
Warto podkreślić, że samodzielnie stosowane techniki behawioralne i relaksacyjne, mają charakter objawowy – to znaczy pomagają w redukcji samego zachowania lub napięcia w danym momencie, ale nie docierają do źródła problemu. Choć są one cennym wsparciem i mogą skutecznie ograniczyć częstotliwość obgryzania paznokci, to jednak nie rozwiązują przyczyn, które stoją za tym nawykiem – takich jak trudność w regulacji emocji, przewlekły stres, napięcie w relacjach czy wewnętrzne konflikty. Dlatego ich najlepsze zastosowanie to element szerszego procesu zmiany, np. towarzyszącego pracy psychoterapeutycznej, która pozwala przyjrzeć się emocjonalnemu podłożu zachowania i wprowadzić głębszą transformację.
